ایران عزیز ما، سرزمینی کهن با تاریخی غنی و پربار، در طول قرون متمادی بارها با خطر نابودی یا از میان رفتن کتب، اسناد، دست‌نوشته‌ها و یادداشت‌های گرانبها مواجه بوده است. این واقعیت تاریخی، ما را وامی‌دارد تا در هفته اسناد ملی و میراث مکتوب، تأملی دوباره بر چیستی این مفاهیم و نقش بنیادین آن‌ها در شکل‌گیری و تداوم هویت ملی داشته باشیم.
برای درک بهتر موضوع، ابتدا به تعاریف کوتاه و دقیق واژه‌هایی چون سند، مدرک، یادداشت و نوشته می‌پردازیم:
سند، همان‌گونه که از نامش پیداست، تکیه‌گاهی برای اثبات یک واقعیت باارزش است. سندها معمولاً از اعتبار رسمی و حقوقی برخوردارند و به دلیل نقش آن‌ها در ثبت وقایع و تصمیم‌سازی‌ها، ارزش نگهداری دائمی دارند. به‌بیان دیگر، سندها حافظه تاریخی یک ملت‌اند.
مدرک، برگرفته از ریشه «درک»، چیزی است که برای اثبات یا نمایش واقعیتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخلاف سند که اغلب جنبه رسمی و تاریخی دارد، مدرک می‌تواند گواهی‌نامه‌ای تحصیلی، تصویر، یا هر ابزار اثبات دیگری باشد. در واقع، هر سندی می‌تواند مدرک باشد، اما هر مدرکی الزاماً سند نیست.
یادداشت، نوشته‌ای کوتاه و غیررسمی است که برای ثبت نکات، برداشت‌ها و اندیشه‌ها در لحظه استفاده می‌شود. به عنوان مثال، همین متن که آن را در قالب یک «فکرنوشت» ارائه کرده‌ام، نوعی یادداشت است. یادداشت‌ها اغلب فاقد ساختار رسمی‌اند اما نقش مهمی در فرآیند اندیشه‌ورزی و مستندسازی اولیه دارند.
نوشته یا متن، مفهومی عام‌تر است. می‌تواند رسمی یا غیررسمی، ادبی یا علمی، شخصی یا سازمانی باشد. اما یک نکته مهم را نباید فراموش کرد: نوشته بدون زبان، وجود ندارد. زبان، بستر مکتوب‌سازی افکار است و نوشته‌ها بازتابی از فرهنگ، هویت و نگرش ما نسبت به جهان هستند.
اکنون بیایید نگاهی معکوس به این مفاهیم بیندازیم:
هر نوشته‌ای که هدف مشخص و بیانی نسبتاً رسمی داشته باشد، می‌تواند به یادداشت تبدیل شود. یادداشتی که ارزش ثبت وقایع و قابلیت استناد داشته باشد، به مدرک بدل می‌شود. مدرکی که دارای ارزش تاریخی و هویتی باشد و قابلیت مراجعه در سطح ملی یا بین‌المللی را پیدا کند، سند خواهد شد.
در همین زمینه، این پرسش را مطرح می‌کنم:
آیا می‌دانید در تقویم رسمی کشور، چه هفته‌ای به اسناد اختصاص یافته است؟
از ۱۷ تا ۲۳ اردیبهشت‌ماه هر سال، در تقویم رسمی ایران به‌عنوان هفته اسناد ملی و میراث مکتوب نام‌گذاری شده و ۲۱ اردیبهشت به‌طور خاص، روز اسناد ملی است؛ روزی برای پاسداشت آنچه حافظ هویت مکتوب ماست.
در این میان، بد نیست نگاهی کوتاه نیز به سه واژه کلیدی کتابخانه، بایگانی و آرشیو بیندازیم:
کتابخانه، محلی است برای نگهداری کتاب‌های قابل تکثیر و انتشاریافته؛ یعنی منابعی که الزاماً یکتا نیستند.
بایگانی، محل نگهداری اسناد جاری و موقت سازمان‌هاست که بعضاً قابلیت جایگزینی دارند.
اما آرشیو، مکانی برای نگهداری اسناد یکتا و غیرقابل‌جایگزین است؛ اسنادی که بخشی از هویت مکتوب یک جامعه را شکل می‌دهند.
در نهایت باید گفت، هویت مکتوب چیزی فراتر از هویت فردی یا سازمانی است؛ این هویت می‌تواند یک قوم، یک ملت، یا حتی تمدنی را تعریف و معرفی کند. حفظ و صیانت از اسناد، نه‌فقط وظیفه‌ای فرهنگی و تاریخی، بلکه ضرورتی برای حفظ شاکله هویتی ماست. باید برای نگه‌داشتن آن‌ها، کوشید و سرمایه‌گذاری کرد. چه‌بسا این اسناد، فردا بخشی از میراث موزه‌ای ما شوند.
علیرضا شیری همدانی
دانشجوی دکترای مدیریت و برنامه ریزی فرهنگی
